Ngày
Tết, dân tộc ta có nhiều phong tục hay như khai bút, khai canh, hái
lộc, chúc Tết, du xuân, mừng thọ…. Từ già đến trẻ ai cũng biết, ngày tết
trong nhà ít nhất cũng phải có cành hoa, bánh chưng, chai rượu…
1. Tống cựu nghinh tân
Cuối
năm quét dọn sạch sẽ nhà cửa, cùng hàng xóm vệ sinh nhà thờ, đường xóm,
tắm giặt, mua sắm quần áo mới và mọi thứ thức ăn, vận dụng trong ngày
tết.
Nhiều
gia đ́nh nhắc nhở, dặn ḍ con cháu từ phút giao thừa trở đi, không căi
cọ nhau, không vứt rác bừa băi, không nghịch ngợm, trách phạt nhau…. Đối
với hàng xóm láng giềng, trong năm cũ có điều ǵ không hay không phải
đều xuư xoá hết, tất cả mọi người dù lạ dù quen, sau phút giao thừa đều niềm nở, vui vẻ và chúc nhau những điều tốt lành.
2. Lễ rước vong linh ông bà
Chiều
30 tháng Chạp, mỗi gia đ́nh sẽ chuẩn bị các thức ăn và trái cây được
xếp thành mâm cỗ để dâng lên bàn thờ. Đây là dịp cả gia đ́nh quây quần
tưởng nhớ đến vong linh ông, bà, tổ tiên… và cùng nhau kể chuyện năm cũ,
ước nguyện năm mới.
3. Xông nhà (hay “xông đất”)
Người
Việt ta có tục xông nhà rất thú vị. Đầu năm mới mà người đầu tiên bước
vào nhà ḿnh sẽ đem đến vận hên, xui cho gia đ́nh suốt cả năm đó. V́
thế, những ai “nặng vía” th́ phải chú ư v́ nếu lỡ đến nhà ai sớm, mà
trong năm đó người ta gặp chuyện ǵ không may sẽ “đổ” tại ḿnh “vía
không tốt”. Và trong những ngày giáp Tết, gia chủ sẽ t́m người nào “nhẹ
vía” và hợp tuổi với chủ nhà để nhờ xông đất. Cũng có khi không t́m được
ai, chủ nhà sẽ tự ḿnh xông nhà cho chính họ.
Đáng
lẽ sáng mồng một đông vui lại hoá ra ít khách, không ai dám đi đến nhà
khác sớm, sợ trong năm mới gia đ́nh người ta xảy ra chuyện ǵ không hay
lại đổ tại ḿnh “nặng vía”, v́ tục xông nhà chỉ tính người đầu tiên đến
nhà, từ người thứ hai trở đi không tính.
4. Hái lộc
Sau những giờ phút đầu tiên của năm mới, mọi người sẽ cùng nhau đi hái lộc. Hái lộc thường diễn ra tại các đ́nh, chùa.
Khi đến đây, mỗi người sẽ hái một cành cây non và mang về nhà như một
sự “rước lộc”. Bởi ai cũng hy vọng năm mới tài lộc dồi dào, làm ăn thịnh
vượng, may mắn và hạnh phúc.
Hái Lộc Đầu Xuân
5. Chúc thọ, chúc Tết
Sau
giao thừa có tục mừng tuổi chúc tết. Trước hết con cháu mừng tuổi ông
bà, cha mẹ. ông bà, cha mẹ cũng chuẩn bị một ít tiền để mừng tuổi cho
con cháu trong nhà và con cháu hàng xóm làng giềng, bạn bè thân thích,
đồng thời chúc nhau những lời chúc tốt đẹp. Người nào thích điều ǵ th́
chúc điều đó, chúc sức khoẻ là phổ biến nhất, luôn hướng tới sự tốt lành
và kiêng nói tới những điều rủi ro hoặc xấu xa.
Chúc
thọ của người Việt trong ngày đầu năm mới thể hiện nét đẹp văn hóa ứng
xử. Đó là dịp để mỗi người con, người cháu bày tỏ t́nh cảm, ḷng hiếu
thảo, kính yêu đến ông bà, cha mẹ và những người xung quanh.
Trong
những ngày Tết, làng xóm, bạn bè nô nức đến thăm nhau, chúc nhau sức
khỏe, vạn sự như ư, an khang thịnh vượng, phát tài tài phát lộc… Đây
cũng là dịp gắn kết mọi người với nhau, những cái bắt tay dường như đă
xóa hết sự hiểu lầm, hờn giận của năm cũ và mời nhau ly rượu nồng ấm để
hướng đến những điều tốt đẹp trong năm mới.
Chúc Tết Ông Bà
6. Ĺ x́
“Ĺ
x́” nguyên là chữ “lợi thị” (tiền bạc, lợi lộc) trong Hán tự. Ông bà
cha mẹ sẽ chuẩn bị một ít tiền cho vào phong bao màu đỏ trơn hoặc có hoa
văn vàng trông rất bắt mắt để mừng tuổi cho con cháu trong nhà và con
cháu hàng xóm láng giềng, bạn bè thân thích và dành những lời chúc hay
nhất đến bọn trẻ như hay ăn chóng lớn, học hành giỏi giang, ngoan ngoăn…
Ĺ X́
7. Quà tết, lễ tết
Đi
chúc Tết kèm theo những món quà, giỏ quà là điều vô cùng quư, đặc biệt
là những ngày trước Tết. Bởi dù to hay nhỏ món quà ấy đều thể hiện mối
ân t́nh, sự biết ơn và tôn kính.
Các
cụ ngày xưa đă có câu “Lời chào cao hơn mâm cỗ”, v́ vậy chúng ta không
nên lạm dụng quà Tết, lễ Tết để thể hiện “cho được” t́nh cảm của ḿnh
với người thân, bạn bè, làng xóm… T́nh cảm phải thực từ tâm, những lời
chúc ư nghĩa, ly rượu thơm nồng chan chứa t́nh cảm, cái bắt tay hay ṿng
tay siết chặt… tất cả đều thể hiện nét đẹp văn hóa trong phong tục ngày
Tết cổ truyền dân tộc.
8. Khai nghề
Cũng
vào dịp đầu xuân, người có chức tước khai ấn, học tṛ sẽ khai bút, nhà
nông khai canh, thợ thủ công khai công, người buôn bán mở cửa hàng lấy
ngày. Sau ngày mồng Một, tất cả “ Tứ dân bách nghệ” đều chọn ngày “khai
nghề”, nếu mồng Một là ngày tốt th́ chiều mồng một đă bắt đầu, riêng
khai bút th́ giao thừa xong chọn giờ hoàng đạo th́ bắt đầu.
- Mùng 1 Tết (10/2, chủ nhật, Đinh Mùi): Có thể xuất hành, mở hàng, đi lễ. Xuất hành chọn hướng Đông.
-
Mùng 2 Tết (11/2, thứ 2, Mậu Thân): Không lợi xuất hành, mở hàng. Có thể đi lễ. Nếu cần xuất hành chọn hướng Bắc (Tài thần).
-
Mùng 3 Tết (12/2, thứ 3, Kỷ Dậu): Không lợi xuất hành, mở hàng. Có thể đi lễ. Nếu cần xuất hành chọn hướng Nam (Tài thần).
-
Mùng 4 Tết (13/2, thứ tư, Canh
Tuất): Không lợi xuất hành. Có thể mở hàng, đi lễ. Nếu cần xuất hành
chọn hướng Tây Nam (Tài thần).
-
Mùng 5 Tết (14/2, thứ 5, Tân Hợi): Có thể xuất hành, mở hàng, đi lễ. Xuất hành chọn hướng Tây Nam (Tài thần).
-
Mùng 6 Tết (15/2, thứ 6, Nhâm Tư): Có thể xuất hành, mở hàng, đi lễ. Xuất hành chọn hướng Tây.
-
Mùng 7 Tết (16/2, thứ 7, Quư Sửu): Không lợi xuất hành, mở hàng. Có thể đi lễ. Nếu cần xuất hành chọn hướng Tây (Tài thần).
-
Mùng 8 Tết (17/2, chủ nhật, Giáp
Dần): Không lợi xuất hành, đi lễ. Có thể mở hàng. Nếu cần xuất hành chọn
hướng Đông Nam (Tài thần).
-
Mùng 9 Tết (18/2, thứ 2, ất Măo): Có thể xuất hành, mở hàng, đi lễ. Xuất hành chọn hướng Đông Nam (Tài thần).
-
Mùng 10 Tết (19/2, thứ 3, Bính Th́n): Có thể xuất hành, mở hàng, đi lễ. Xuất hành chọn hướng Đông.
9. Kiêng không hốt rác đổ đi trong ba ngày Tết
Tục
này nguyên từ bên Tàu, trong “ Sưu thần kỳ” có chuyện người lái buôn
tên là Ân Minh được thuỷ thần cho một con hầu tên là Như Nguyệt, đem về
nhà được vài năm th́ giàu lên. Một hôm nhân ngày mồng Một tết, Ân Minh
đánh nó, nó chui vào đống rác mà biến mất, từ đó nhà Ân Minh lại nghèo
đi. Kể từ đó kiêng không hốt rác ngày tết, ta bắt chước và đến nay vẫn
nhiều người theo tục này.
10. Cúng giao thừa ngoài trời
Dân
tộc nào cũng coi phút giao thừa là thiêng liêng. Các cụ ta quan niệm:
Mỗi năm Thiên Đ́nh lại thay toàn bộ quan quân trông nom thiên hạ dưới hạ
giới, đứng đầu là một ngài có vị trí như quan toàn quyền. Và các cụ
h́nh dung phút giao thừa là lúc bàn giao các quan quân quản hạ giới hết
hạn kéo về trời và quan quân mới được cử th́ ào ạt kéo xuống hạ giới
tiếp quản thiên hạ.
Những
phút ấy, các gia đ́nh đưa xôi gà, bánh trái, hoa quả… ra ngoài trời
cúng, với ḷng thành tiễn đưa người nhà trời cai quản ḿnh năm cũ và đón
người nhà trời mới xuống làm nhiệm vụ cai quản hạ giới năm tới để mong
các quan phù hộ cho một năm mới mọi sự tốt lành.
Cúng Giao Thừa Ngoài Trời
11. Mâm ngũ quả
Mỗi
dịp Tết đến xuân về, trên bàn thờ của mọi gia đ́nh người Việt đều bày
mâm ngũ quả cúng gia tiên. Ngũ quả – thể hiện cho 5 vị Kim – Mộc – Thủy –
Hỏa – Thổ, 5 yếu tố được cho là đă cấu thành nên vũ trũ trong quan niệm
của Khổng giáo.
Ngoài
ra, ngũ quả c̣n được xem như biểu tượng cho thành quả sau một năm lao
động miệt mài của những người nông dân. Những sản vật kết tinh từ mồ
hôi, công sức của những người dân lao động chắt chiu qua những vụ mùa.
Để đến khi xuân sang nắng ấm, lựa dịp tốt lành mà thành kính dâng lên ông bà tổ tiên.
Mâm
ngũ quả ngày Tết mang một ư nghĩa chung sâu sắc, thể hiện ḷng hiếu
thảo và ước mong những điều tốt lành cho một năm mới sắp tới. Mỗi loại
quả được lựa chọn để sắp xếp trong mâm ngũ quả đều mang những ư nghĩa
riêng nhất định:
Lê (hay mật phụ): vị ngọt thanh ngụ ư việc ǵ cũng trơn tru, suôn sẻ.
Lựu: nhiều hạt tượng trưng cho con đàn cháu đống.
Đào: thể hiện sự thăng tiến.
Mai: hạnh phúc, không cô đơn.
Quả phật thủ giống như bàn tay đức Phật, luôn chở che cho các số phận con người.
Táo: có nghĩa là phú quư.
Hồng, quưt: tượng trưng cho sự thành đạt.
Thanh long (rồng mây hội tụ) thể hiện sự phát tài phát lộc.
Bưởi, dưa hấu: căng tṛn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn.
Nải chuối như bàn tay ngửa: hứng lấy may mắn, bao bọc và chở che.
Quả trứng gà như h́nh đào tiên: lộc trời.
Sung: gắn với biểu tượng sung măn về sức khỏe và tiền bạc.
Đu đủ mang đến sự thịnh vượng đủ đầy.
Xoài có âm na ná như “xài”, để cầu mong cho việc tiêu xài không thiếu thốn.
Gọi
là ngũ quả nhưng thật ra, việc lựa chọn và bày biện những loại quả ǵ
trên mâm tùy thuộc vào từng địa phương với những đặc thù về khí hậu, sản
vật và quan niệm văn hóa riêng. Từ đó, người ta chọn ra những loại quả
mang ư nghĩa tâm linh, tinh thần để “thiết kế” nên mâm ngũ quả.
Mâm ngũ quả miền Bắc
Ở miền Bắc, trên mâm ngũ quả thường có 5 loại quả: chuối, bưởi, đào, hồng, quưt.
Cách tŕnh bày truyền thống thường gặp là nải chuối được đặt ở dưới
cùng, ở giữa để đỡ lấy toàn bộ các cây trái khác. Mâm ngũ quả đẹp là mâm
ngũ quả có đủ màu sắc rực rỡ. Chính giữa nải chuối xanh thẫm là quả
bưởi căng mọng hoặc quả phật thủ chin vàng nổi bật.
Những
quả chin đỏ đặt xung quanh. Những chỗ khuyết đặt xen kẽ quưt vàng, táo
màu xanh hoặc những trái ớt đỏ mọng, hoàn thiện những nét trang trí cuối
cùng.
Mâm ngũ quả miền Trung
Nơi
khúc ruột miền Trung nghèo khó, đất đai vốn cằn cỗi, ít hoa trái, lại
thêm thời gian Tết thường rơi vào mùa đông khắc nghiệt, và cả những hậu
quả thiên tai để lại từ trước đó chưa dứt nên cây trái đặc sản địa
phương rất hiếm. Người dân quê không quá câu nệ h́nh thức ư nghĩa của
mâm ngũ quả, mà chủ yếu có ǵ cúng nấy, thành tâm dâng kính tổ tiên.
Mặt khác, người miền Trung do chịu sự giao thoa văn hóa 2 miền Bắc – Nam nên mâm ngũ quả vẫn bày biện đủ: chuối, măng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài… Rất phong phú!
Mâm ngũ quả miền Nam
Khác
với người miền Bắc, người dân Nam Bộ có phần cầu kỳ hơn trong khâu chọn
lựa những loại quả sẽ xuất hiện trong mâm ngũ quả cúng gia tiên. Do
cách phát âm gần giống với từ “chúi” (thể hiện sự nguy khó) nên chuối là
thứ quả không bao giờ xuất hiện. Cũng bởi câu nói: “Cam làm quưt chịu”
nên người Nam không bày những trái cam óng ả vui mắt như người Bắc.
Mâm ngũ quả của người miền Nam thường có các loại trái: măng cầu, dừa, đu đủ, xoài, sung (theo câu: “Cầu sung vừa đủ xài”), thêm chân đế là 3 trái thơm (dứa), thể hiện sự vững vàng. Đặc biệt, mâm ngũ quả của người miền Nam không thể thiếu cặp dưa hấu ruột đỏ vỏ xanh, tượng trưng cho ḷng trung nghĩa và trinh tiết của người phương Nam.
Ngày nay, hoa trái ngày càng nhiều và phong phú. V́ vậy mâm ngũ quả theo đó mà có thể trở thành thập quả,
tuy vậy, cái tên gọi: “ngũ quả” đă đi sâu vào tiềm thức, tâm linh người
Việt bao đời. Mâm ngũ quả làm cho quang cảnh ngày Tết và không gian thờ
cúng gia tiên thêm phần tươi vui, ấm áp và rực rỡ.
Nó
thể hiện sinh động cho ư tưởng, triết lư – tín ngưỡng – thẩm mỹ ngày
Tết. T́m hiểu về mâm ngũ quả cũng là t́m hiểu về nguồn gốc, lịch sử,
truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam.
