Đặng- Huy-Trứ (Đặng-Hoàng-Trung , Hoàng-Trung ) (
06/08/08)
Sinh ngày 16-5-1825 (29-3 năm Ất-Dậu) tại thôn Giáp-Đông, xă Bác-Vọng, huyện Quảng-Điền, tỉnh Thừa-Thiên. Tạ-thế ngày 7-8-1879 (25-6 năm Giáp-Tuất) tại căn-cứ kháng Pháp Đồn-Vàng, tỉnh Hưng-Hóa (nay thuộc tỉnh Phú-Thọ). An-táng tại nơi sinh, nay là làng Thanh-Lương, Hương-Xuân, huyện Hương-Trà, tỉnh Thừa-Thiên (đây là nhà thờ chính; nhà thờ chi thứ ba ở xă Gia-Thụy, huyện Gia-Lâm, thành phố Hà-Nội). Một trong số 5 nhà nhiếp-ảnh được ghi danh trong "Bách Khoa-thư Việt-Nam".
Đậu cử-nhân năm Quư-Măo, 1843; thi Hương, đậu thủ-khoa năm Đinh-Mùi, 1847 (dưới thời vua Thiệu-Trị), làm quan dưới triều Nguyễn. Năm 1865 ông Đặng-Huy-Trứ (cùng ông Nguyễn-Tăng-Doăn) đi công-tác sang Hương-Cảng (đời nhà Thanh bên Tàu), lần đầu tiên được biết đến Nhiếp-ảnh, ông có chụp hai tấm ảnh chân-dung và thuê vẽ hai bức truyền-thần đem về Việt-Nam. Năm 1867, khi sang Tàu lần thứ nh́, đến Quảng-Đông, ông có nhờ một Hoa-kiều tên Dương-Khải-Trí mua hộ trọn bộ máy chụp ảnh dụng-cụ và hóa-chất làm ảnh; trở về Việt-Nam ông mở hiệu ảnh đầu tiên tại Hà-Nội vào ngày 14-3-1869, lấy tên là "Cảm-Hiếu-Đường". Ông c̣n mở nhà in và nhà xuất-bản "Trí-Trung Đường" tại Hà-Nội để phổ-biến kiến-thức, canh-tân dân-trí và bảo-tồn văn-hóa. Ông nhuận-sắc các bộ binh-thư cổ như Vũ kinh Chích-Trú (của một người họ Trần), Kư-sự Tân-biên (của Lương-Huy-Bích). Sau khi Pháp đánh Hà-Nội, lần thứ nhất, 1873, ông cùng Hoàng-Kế-Viêm rút lên căn-cứ Đồn-Vàng kháng-chiến chống Pháp (c/c Đồn-Vàng nguyên thuộc huyện Thanh-Sơn, tỉnh Hưng-Hóa, nay thuộc huyện Tam-Thanh, tỉnh Phú-Thọ). Ông mất tại Chợ Bến, gần căn-cứ Đồn Vàng và được đưa về mai-táng ở quê nhà. Ông để lại hai bộ sách "Đặng-Hoàng-Trung Thi" gồm 12 quyển và bộ sách "Đặng-Hoàng-Trung Văn" gồm 4 quyển (hiện lưu-trữ tại nhà thờ họ Đặng và tại thư-viện Hán-Nôm, thuộc Ủy-ban Khoa-học Xă-hội Việt-Nam tại Hà-Nội). Tỉnh Thừa-Thiên Huế và giới nhiếp-ảnh Việt-Nam phát-động phong-trào "Một giọt đồng để đúc tượng danh-nhân Đặng-Huy-Trứ", và ngày 14-3-2007 dựng bức tượng bán-thân ông Đặng-Huy-Trứ tại trường trung-học Đặng-Huy-Trứ, tỉnh Thừa-Thiên.
Tự-điển Bách-khoa Việt-Nam ghi nhận là Danh-nhân Nhiếp-ảnh Việt-Nam.
