Nguyễn Cao Đàm và " Mưa Đêm"Nguyễn Đạo Huân (
10/07/08)
Mưa trong nhiếp ảnh nghệ thuật là một đề tài luôn hấp dẫn các nhà nhiếp ảnh. Có bao nhiêu tác phẩm chụp về đề tài này? Nhiều vô số kể. Cũng như nắng, mưa, cũng như ngày và đêm là một h́nh ảnh rất đỗi b́nh thường của thiên nhiên đất trời. Ấy thế mà mưa lại luôn đem lại những xúc cảm lạ kỳ, lăng mạn làm sao qua những cảm xúc cho người nghệ sĩ sáng tạo.
Không phải chỉ có người ảnh mới đem mưa vào tác phẩm, phải kể đến cả thi ca, văn chương, âm nhạc... cũng đều có muôn vàn những áng văn, vần thơ, khúc nhạc... diễn tả những cảm xúc bởi do mưa đem lại. Trong mỗi chúng ta thế nào ai cũng có ít nhiều kỷ niệm với những cơn mưa. Người ta có thể nh́n thấy mưa mịt mù trắng xóa cả một khung trời, cũng có thể là những cơn mưa phùn dai dẳng mỗi độ xuân về trên đất bắc, mưa cũng làm ướt đủ khăn san ai bay lả lơi trong gió cố đô ngày nào...
Cũng là mưa, người ta có thể nằm mà nghe được tiếng mưa rơi gơ đều nhịp trên mái tôn nơi xóm nghèo đêm vắng, Lại cũng vẫn là mưa, có hai người t́nh đang yêu, d́u nhau về trong cơn mưa nhạt nḥa trên con phố cũ. Hay ở một ca khúc có câu: "Mưa soi dấu chân em qua cầu, như em đă đi qua quăng đời tôi" (TCP). Hay: "Mưa vẫn mưa bay trên tầng tháp cổ..." (TCS), lại lùi xa hơn nữa về thời gian có bài hát nổi tiếng: "Giọt mưa Thu" của Đặng Thế Phong bắt đầu bằng câu: "Ngoài hiên giọt mưa thu thánh thót rơi, trời lắng u buồn mây hắt hiu ngừng trôi... Cũng mượn nắng, mượn mưa để tả t́nh, đâu đó có ca dao rằng:
"Nắng mưa là việc của trời
Tương tư là bệnh của tôi yêu nàng"
Và như thế - Những cơn mưa vẫn không ngừng tạo nên những cảm xúc bất tận cho người và cũng vẫn luôn là một cái "cớ" muôn đời để cho người nghệ sĩ sáng tạo.
Về nhiếp ảnh nghệ thuật, một tác phẩm về mưa (duy nhất) của cố nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm mang tên: "Mưa đêm" đă để lại trong tâm trí tôi những nét sâu đậm. Ngược ḍng thời gian "Mưa đêm" được tŕnh làng cách đây 54 năm (1952) tại triển lăm ảnh mỹ thuật toàn quốc Việt Nam lần đầu tiên trong pḥng gương nhà hát lớn Hà Nội của 21 tác giả. "Mưa đêm" và "giọt mưa trên kính" của Lê Đ́nh Chữ... gần như là những bức ảnh nghệ thuật đầu tiên chụp về chủ đề mưa của nước nhà.
Tác phẩm triển lăm lần đầu tiên của Nguyễn Cao Đàm "Mưa đêm" đă làm nên tên tuổi ông từ thủa đó. Đêm về - trên con phố nhỏ không một bóng người đang ch́m trong cơn mưa, một chiếc xích lô phủ bạt kín mít nằm cô đơn ngoài trời (chủ đề chính), bên cạnh nó là những vũng nước sáng loang lổ được thấy bởi ánh sáng từ những cột đèn đêm hắt xuống...
Và hậu cảnh của chiếc xích lô là một dăy phố cũ đă yên ngủ, trên gác của một căn nhà nào đó c̣n sáng đèn. Bức ảnh "Mưa đêm"chỉ có thế. Ảnh là một thể loại đen trắng kể chuyện. Khi được chuyển sang những ư liên tưởng cho một câu chuyện về xă hội th́ mới thấy "Mưa đêm" có ẩn chứa những nhân vật chưa xuất hiện trong ảnh: Người phu xe nằm trong xích lô (nếu có) chưa được về nhà, đang tạm ngủ để chờ khách, trong khi trời đă khuya, mưa vẫn rơi, phố xá đă hết người qua lại. Căn nhà ai đó c̣n sáng đèn đằng xa, có thể có người đang c̣n thức nhưng không có hoàn cảnh khốn khó như người phu xe kia...
-Trường hợp không có người phu xe trong xích lô th́ chiếc xe cũng vẫn là một h́nh ảnh buồn bă cho những kiếp nghèo phải vất vả mưu sinh bằng nghề dùng sức đạp xe kiếm sống...
Sự cảm nhận, chia xẻ với đời sống cần lao ẩn chứa trong ảnh "Mưa đêm" của Nguyễn Cao Đàm được thể hiện bởi cái nh́n chiếc xích lô trong đêm mưa cho ta thấy được ư tưởng tinh tế, sâu sắc về xă hội của ông thời bấy giờ.
Tại sao tôi có bức ảnh "Mưa đêm" hiếm hoi này đăng tải để mọi người cùng xem? Xin trở lại thời gian trước , Australia vào khoảng 1990, tôi t́nh cờ có duyên hân hạnh được gặp ông Nguyễn Cao Đàm qua lời giới thiệu của bà quả phụ Trần Cao Lĩnh, khi ấy ông bà mới đi đoàn tụ với các con.
Tôi được xem tác phẩm "Mưa đêm" qua một cuốn catalogue ảnh triển lăm mỹ thuật 1952 toàn quốc nói trên và có hỏi bằng cách nào ông chụp được chiếc xích lô trong "Mưa đêm" rơ như vậy? Ông cho biết máy ảnh để trên chân ở tốc độ B và ăn may bằng ánh sáng của tia chớp trong mưa đúng lúc xẹt lên mới lấy được đủ sáng cho toàn cảnh tự nhiên như vậy. Ảnh chụp tại phố Bát Đàn (phố nhà tôi ở ngày xưa). Cũng trong cuốn sách ảnh đă ố vàng xưa cũ bởi thời gian này, lần đầu tiên rất xúc động, được thấy tác phẩm "T́nh mẫu tư " của bố tôi (Nguyễn Đạo Hoan) cũng có ảnh trưng bày trong triển lăm )...
V́ không có tác phẩm "Mưa đêm" in ở khổ lớn, tôi có đề nghị ông Cao Đàm cho in lại tác phẩm để có dịp sẽ triển lăm cho mọi người cùng thưởng thức nhưng ông đă ngần ngại t́m âm bản trong một đống phim khổng lồ nên thôi. Sau đó tôi có ư muốn ông viết một bài về nhiếp ảnh gia Trần Cao Lĩnh và ông nhận lời nhân dịp chúng tôi tổ chức phát hành cuốn sách ảnh "Việt Nam quê hương muôn thủa" cuốn sách ảnh cuối cùng tổng hợp những sáng tác một đời người của Cao Lĩnh, Ông Cao Đàm nhận lời tham dự. Sau khi phát hành, 200 cuốn VNQHMT được bán hết trong một thời gian rất ngắn cũng một phần lớn nhờ sự có mặt với bài đọc về Trần Cao Lĩnh của ông NCĐ.
C̣n nhớ những ngày hai ông bà Nguyễn Cao Đàm lặn lội bằng xe lửa tới nhà tôi ở Bankstown để phóng một số ảnh đen trắng chuẩn bị triển lăm: "Ảnh Nguyễn Cao Đàm". Mỗi lần tới nhà tôi, ông luôn mang theo một đầu ống kính máy rọi ảnh v́ ống kính nhà tôi không đủ mạnh để phóng ảnh lớn... Tác phẩm "Mưa đêm" vẫn không được in ra và hầu như đă ch́m vào quên lăng. Những câu chuyện về nhiếp ảnh giữa chúng tôi một già một trẻ kéo dài tương như vô tận thành thử có những bữa cơm ăn "chực" nhà ông là thường xuyên với tôi. Bà Nguyễn Cao Đàm với nụ cười hiền hậu, giọng nói nhỏ nhẹ, hiếu khách của người thiếu nữ Hà Nội xưa, làm cho tôi cũng bớt phần lo ngại, bà là một mẫu người vợ lư tưởng cho các nghệ sĩ sáng tạo - luôn hết ḷng về công việc của chồng con mà không một lời ca thán... Những thành công trong ảnh nghệ thuật của ông không thể không kể đến sự đóng góp hi sinh rất âm thầm, lặng lẽ của bà Nguyễn Cao Đàm.
Với nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm, tôi được học hỏi rất nhiều về nhiếp ảnh nghệ thuật, ông thâm trầm và sâu sắc, tôi kính ông như một người thầy (tuy chưa bao giờ vinh dự được ngồi trong một lớp giảng dạy nhiếp ảnh chính thức của ông) và cũng như một người cha. Ngày sinh nhật tháng 10/1991 (Thôi nôi) của đứa con gái đầu ḷng chúng tôi, ông bà Cao Đàm không quản ngại đường xá xa xôi tới dự.
Trở lại với "Mưa đêm" vẫn không được bày trong những cuộc triển lăm của Nguyễn Cao Đàm tại Úc châu cho tới ngày ông mất (15/4 âm lịch năm 2001 tức ngày 4/6 dương lịch). Cho tới một hôm, anh Nguyễn Trọng Tuấn (con trai thứ của bác Cao Đàm có đem lại cho tôi bức ảnh "Mưa đêm" đựợc in ra từ âm bản đă t́m thấy, tuy nhiên với một âm bản đă trên 50 năm th́ chất lượng ảnh không thể c̣n như ngày xưa được nữa. Với kỹ thuật computer ngày nay cho phép phục hồi những bức ảnh đă cũ, tôi đă làm lại những phần chính của tác phẩm, trong đó cần phải làm rơ hơn những hạt mưa trong đêm... Nhân ngày giỗ đầu của ông Nguyễn Cao Đàm (2002), tôi có đem "Mưa đêm" lên nhà cô Oanh (con gái bác Cao Đàm) và xin phép gia đ́nh được treo lên bên cạnh bàn thờ của bác như một nén hương ḷng của tôi gửi tới bác...
Đă nhiều năm trôi qua, kể từ ngày nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm giă từ thế giới này, những tác phẩm nghệ thuật, những sách về nhiếp ảnh do ông biên soạn... vẫn luôn ở lại măi với ḷng người yêu nhiếp ảnh nghệ thuật trong đó có tôi. Cho dù thực sự ông đă mất, nhưng với tôi, nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm vẫn chỉ là một người đi xa lâu ngày chưa gửi thư về.
Anh "Mưa đêm" của Hà Nội ngày xưa đă ra đời hơn nửa thế kỷ - ư tưởng ghi lại sự khó nhọc của giới cần lao qua ống kính chàng thanh niên Nguyễn Cao Đàm năm nào trong "Mưa đêm" vẫn là tác phẩm gây nhiều ấn tượng nhất trong tôi. Ngày nay, xem lại h́nh ảnh chiếc xích lô phủ kín bạt nằm buồn bă trong đêm mưa Hà Nội năm nào, vẫn là một nhức nhối, thách thức cháy bỏng cho tất cả những ai c̣n quan tâm đến đời sống khổ cực của người dân trong xă hội Việt Nam. Đó cũng chính là ư nghĩa ẩn chứa lớn nhất của tác phẩm: "Mưa đêm"
Australia -cuối thu 2006
(Nhân tưởng niệm 5 năm ngày nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm không c̣n ở dương thế - Tháng 6/2001 - Tháng 6/2006)
*Nguyễn Đạo Huân
